Dociekania filozoficzne z dziećmi i młodzieżą – filozofia w polskiej szkole
Polski system edukacyjny, delikatnie mówiąc, filozofii nie sprzyja. Owszem, od kilku lat
filozofia posiada zacny i zarazem pozornie paradoksalny status przedmiotu obowiązkowego
do wyboru w liceum, jednak mimo że wybierana jest w około 1/3 szkół, to i tak są to zajęcia
prowadzone zaledwie jedną godzinę w tygodniu w jednej klasie liceum czy technikum. W
szkole średniej zatem faktycznie filozofia bywa obecna. W edukacji podstawowej natomiast
jest niemalże nieistniejąca. Prócz kilku szkół daleko wykraczających programowo poza
przyjęte standardy i wprowadzających zajęcia filozoficzne na wcześniejszych etapach
kształcenia, zasadniczo dzieci nie stykają się z filozofią w miejscu, w którym się uczą.
Wydaje się jednak, że obecność filozofii już od początku edukacji ma istotne znaczenie i
konsekwencje. Zajęcia filozoficzne rozwijają wrażliwość zarówno w aspekcie intelektualnym,
światopoglądowym, jak i w obszarze wartości. Filozofia wymaga od jej adeptów myślenia
dogłębnego, autonomicznego i krytycznego; pomaga lepiej zrozumieć świat albo
przynajmniej pokazuje, że to, co nas otacza może być nazwane na wiele różnych sposobów i
ujęte z wielu różnych perspektyw. Filozofia ukazuje istotność dialogu, który jest szczególnie
ważny we współczesnych demokratycznych społeczeństwach. Zajęcia filozoficzne
(przynajmniej w założeniu) wykształcają coś, co można by nazwać „nastawieniem
filozoficznym”, a więc otwartością, dociekliwością, krytycyzmem i chęcią do zaangażowania
się w dialog. Lekcje z filozofii mogą wreszcie stwarzać przestrzeń do zadawania pytań
ogólnych i ważnych, które nie padają na innych zajęciach np. pytań dotyczących sensu,
znaczenia czy celów samej edukacji. Dlatego (między innymi) filozofia w szkole, i to szkole
podstawowej, ma wartość.
Z drugiej strony trzeba powiedzieć, że ze względu na skomplikowanie tej dziedziny, jaką jest
filozofia oraz wysoki poziom abstrakcji, na którym prowadzone są filozoficzne rozważania,
nie jest to przedmiot łatwy do nauczania. Co więcej problemy, którymi filozofia jest
zainteresowana zazwyczaj zyskują na znaczeniu wraz z wiekiem, nie do końca trafiając do
umysłów ludzi młodych. Niemniej wydaje się, że po całkowitej nieobecności filozofii w
polskiej edukacji nieakademickiej, którą naznaczona była większa część XX wieku, dziś
powoli zaczyna się do niej powracać.
Można zaobserwować wzrost zainteresowania nauczaniem filozofii na niższych poziomach
edukacji, który przejawia się choćby w coraz większej obecności tematów dotyczących
dydaktyki w przestrzeni naukowej. Dobrym przykładem jest zorganizowana w czerwcu
bieżącego roku w Krakowie międzynarodowa konferencja „Philosophical inqury with children and youth”, gdzie badacze i dydaktycy (a częściej nawet ci drudzy) prezentowali
swoje spojrzenia na kwestie nauczania filozofii osób młodych. Prelegenci i prelegentki
pochodzili z Irlandii, Szkocji, Anglii, Niemiec, Stanów Zjednoczonych czy Nigerii. Dzięki
takiej różnorodności, słuchając wystąpień poszczególnych filozofek i filozofów można było
wyrobić sobie zdanie o edukacji filozoficznej w wielu zakątkach świata. Stosunkowo duża
reprezentacja polskich badaczy pokazała jednak również, że i w naszym kraju na
filozofowanie z dziećmi kładzie się coraz większy nacisk i że robią to osoby zarazem
kompetentne, jak i pomysłowe. Ponieważ, jak zostało wcześniej powiedziane, filozofia nie
jest szczególnie popularnym przedmiotem w szkole, nie istnieje wiele programów nauczania
ani metod dedykowanych nauczaniu filozofii. Z tego względu angażowanie się w dydaktykę
filozofii na wczesnym poziomie edukacji jest zawsze niełatwą i pewnego rodzaju pionierską
aktywnością. Bardzo wiele ma tu do powiedzenia konkretny człowiek, który układa program
zajęć i dobiera, a właściwie wymyśla, metody ich przeprowadzenia. Filozofia jako bogata
dziedzina może być nauczana na bardzo wiele sposobów – od kładzenia nacisku na filozofię
sformalizowaną w postaci logiki i rzeczowej argumentacji, poprzez filozofowanie na tematy
bliskie uczniom, po odchodzenie do form interdyscyplinarnych i ukazywanie filozofii za
pomocą filmów, gier czy muzyki. Celem lekcji filozofii może być osiągnięcie konkretnej
wiedzy, ale zakładane rezultaty mogą być również bardziej miękkie, a więc np. wzbudzenie
ciekawości, rozbudzenie wyobraźni, wykształcenie krytycznego myślenia itp. Całe to
spektrum sprawia, że lekcje filozofii mogą wyglądać skrajnie różnie i dotyczyć zupełnie
innych tematów.
Wydaje się, że na tym etapie rozwoju dociekań filozoficznych z młodymi ludźmi w Polsce
niezwykle wartościowymi są powstające licznie scenariusze lekcji filozofii (oraz etyki)
udostępniane w internecie, książki dotyczące dydaktyki filozofii na poziomie edukacji
podstawowej, cykliczne warsztaty i spotkania dla dzieci z filozofami, portale internetowe
popularyzujące filozofię, organizacje pozarządowe, których działalność poświęcona jest
edukacji filozoficznej oraz pojawianie się różnych ciekawych metod, które mogą być
wykorzystane podczas lekcji.
Zauważalny jest więc kierunek coraz większej obecności filozofii w szkołach i wydaje się
również, że sama filozofia bywa bardziej doceniana przez osoby z nią niezwiązane –
szczególnie w dobie kryzysu zaufania do nauki i ekspertów. Lekcje filozofii – jak zostało
wskazane powyżej – mogą być niezwykle wartościowe i istotnie wspomagać rozwój młodych
ludzi poprzez dostarczenie im pewnej intelektualnej podstawy funkcjonowania w świecie.
Antoni Torzewski
